Thursday, November 18, 2010

BABAD TANAH JAWI (PANEMBAHAN SENOPATI) PANEMBAHAN SENOPATI DAN KANJENG RATU KIDUL

Cerita Kemenangan Jawa atas kaum radikal dituturkan dalam Babad Tanah Jawi (the
Story of the Land of Java), yang terjemahannya ke dalam bahasa Indonesia yang puitis
merupakan bagian dari kampanye untuk mendukung kultur-kultur Islam lokal, pribumi
yang terancam oleh ekstremisme religius.
KINANTHI
(1) Alon tindak kalihipun, Senapati lan sang dewi, sedangunya apepanggya, Senapati
samar ngeksi, mring suwarna narpaning dyah, wau wanci nini-nini.

Perlahan jalan keduannya, Senopati dan sang Dewi, selama mereka bertemu, Senopati
sebenarnya tidak tahu jelas bagaimana wajah rupa sang Dewi, seperti terlihat nenek-
nenek tadi.
(2) Mangke dyah warnane santun, wangsul wayah sumengkrami, Senapati gawok ing
tyas, mring warna kang mindha Ratih, tansah aliringan tingal, Senapati lan sang dewi.

Lalu nanti wajah rupa sang Dewi berubah kembali lagi sangat menarik hati, Senopati
terpesona hatinya melihat kecantikan si Dewi seperti Ratih, mereka saling mencuri
pandang selalu, Senopati dan sang Dewi.
(3) Sakpraptanira kedhatun, narpeng dyah lan Senapati, luwar kanthen tata lenggah,
mungging kanthil kencana di, Jeng Ratu mangenor raga, Senapati tansah ngliring.

Setelah sampai di istana, keduanya sang senopati dan Dewi melepas genggaman tangan
kemudian duduk, di atas bunga kanthil emas, Jeng Ratu menggeliatkan badannya,
senopati selalu melihatnya dengan mencuri pandang.
(4) Mring warnanira Jeng Ratu, abragta sakjroning galih, enget sabil jroning driya, yen
narpeng dyah dede jinis, nging sinaun ngegar karsa, mider wrin langening puri.

Melihat pada kecatikan Ratu, mendadak galau/gelisah di dalam hatinya, teringat bahwa si Dewi bukan sejenis manusia, menjadi hilang keinginannya, Senopati berkeliling melihat- lihat keasrian taman puri si Dewi.
(5) Udyana asri dinulu, balene kencana nguni, jaman purwa kang rinebat, Gathutkaca lan
wre (k.238) putih, bitutaman dirgantara, bale binucal jeladri,
Keasrian/keindahan taman dipuja-puja, ranjang emas kuno, jaman ketika Gathutkaca dan
kera putih merebutkannya, berkelahi di angkasa, ranjang terlempar ke samudera


(6) Dhawah teleng samodra gung, kang rineksa sagung ejim, asri plataran rinengga,
sinebaran gung retna di, widuri mutyara mirah, jumanten jumrut mawarni.
Jatuh di tengah-tengah samudera raya, yang dijaga oleh mahluk halus, halaman yang asri,
bertebaran intan-intan megah, mutiara merah, dan bermacam-macam batu jamrud.
(7) De jubine kang bebatur, grebag suwasa kinardi, sinelan lawan kencana, ing tepi selaka
putih, sinung ceplok pan rinengga, rukma tinaretes ngukir.
Lantainya agak tinggi, dengan hiasan emas, ditepinya emas putih, berbentuk bunga-
bunga mekar dan hiasan berukir-ukiran
(8) Tinon renyep ting pelancur, rengganing kang bale rukmi, sumorot sundhul ngakasa,
gebyaireng renggan adi, surem ponang diwangkara, kasorotan langen puri.

Terasa sejuk berkilauan, hiasan di ranjang terlihat bercahaya yang sampai menyentuh
angkasa, gemerlap cahaya megah, matahari terlihat meredup terkena sorotan cahaya dari
puri si Dewi.
(9) Gapurane geng aluhur, sinung pucak inten adi, sumorot mancur jwalanya, lir pendah
soroting awi, yen dalu kadi rahina, siyang latriya pan sami.
Gapura tinggi megah, diatas puncak berhias intan sangat indah, memancarkan cahayanya,
seperti sinar matahari, jika malam seperti siang, siang dan malam menjadi sama.
(10) Sigeg rengganing kadhatun, wau ta Sang Senapati, kelawan sang narpaning dyah,
tan kena pisah neng wuri, anglir mimi lan mintuna, nggennya mrih lunturireng sih.
Cukup dulu cerita dalam keadaan istana si Dewi, tadi tersebut sang senopati, dan sang
Dewi, tidak bias dipisahkan, seperti Mimi dan Mintuno, mereka saling membuka hati.
(11) Yen tinon warna Jeng Ratu, wus wantah habsari swargi, tuhu Sang Dyah Wilutama,
kadya murca yeng ingeksi, sakpolahe karya brangta, ayune mangrespateni.

Ketika terlihat wajah sang ratu, sudah melebihi wajah Dewi Habsari di surga, sama persis
seperti sang Dewi Wilutama, keluar terlihat tingkah lakunya membangkitkan birahi,
kecantikannya menawan hati.

(12) Kadigbyaning warna sang ru- (k.239) m, ping sapta sadina salin, ayune tan
kawoworan, terkadhang sepuh nglangkungi, yen mijil pradanggapatya, lir dyah prawan
keling sari.

Sang Ratu mempunyai kesaktian berubah wujud, berubah 7 kali sehari, kecantikan yang
terpancar sempurna, terkadang sangat tua, jika terdengar musik tingkah laku si Dewi
berubah enjadi seperti gadis kelingsari.

(13) Yen sedhawuh jwaleng sang rum, lir randha kepaten siwi, yen praptaning lingsir
wetan, warna wantah widadari, tengange lir dyah Ngurawan, Kumuda duk nujwa
kingkin.

Apabila sedang memberi perintah, seperti janda yang anaknya meninggal, ketika
menjelang ufuk timur muncul wujud berubah seperti bidadari, seperti dewi dari Kurawa,
berkuda seperti sedang susah.
(14) Lamun bedhug kusuma yu, mirip putri ing Kedhiri, yen lingsir lir Banowatya, lamun
asar pindha Ratih, cumpetingsapta sadina, yen latri embah nglangkungi.

Ketika tabuh bedug, mirip putrid di kedhiri, ketika matahari terbenam seperti Banowati, ketika asar berubah seperti Dewi Ratih, 7 kali sehari, ketika malam semakin bertambah cantik.
(15) Lawan sinung sekti punjul, dyah lawan samining ejim, warna wigya malih sasra,
mancala putra pan bangkit, mila kedhep ing sakjagad, sangking sektining sang dewi.

Serta mempunyai kesaktian tinggi, Ratu dengan sesame mahluk halus, mampu berubah
wujud 1000 kali, bias berubah menjadi laki-laki, sehingga berada di seluruh dunia, karena
sangat saktinya sang Dewi.
(16) Sinten ingkang mboten teluk, gung lelembut Nungsa Jawi, pra ratu wus teluk samya,
mring Ratu Kidul sumiwi, ajrih asih kumawula, bulu bekti saben warsi.

Siapa yang tidak tunduk, seluruh mahluk halus dan bangsa manusia di Jawa, para Raja-
raja sudah takluk semua, hanya kepada Ratu Kidul saja, mereka takut dan mengabdi,
memberi pengabdian setiap tahun.
(17) Ngardi Mrapi Ngardi Lawu, cundhuk napra ing jeladri, narpa Pace lan Nglodhaya,
Kelut ngarga miwah Wilis, Tuksanga Bledhug sumewa, ratu kuwu sami nangkil.
Gunung Merapi dan gunung Lawu, bermahkota di samudera, Raja Pace dan Nglodhaya,
Gunung Kelut dan gunung Wilis, Mata air sembilan Bledug dan Ratu Kuwu semua hadir.
(18) Wringinpitu Wringinrubuh, Wringin-uwok, Wringinputih, ing landheyan Alas
Ngroban, sedaya wus kereh jladri, Kebareyan Tega- (k.240) l layang, ing Pacitan miwah
Dlepih.

7 Beringin, Beringin tumbang, Beringin besar, Beringin putih, di tengah-tengah alas Ngroban, semua sudah dikuasai samudera, Kebareyan tegal laying, di Pacitan serta Dlepih.
(19) Wrata kang neng Jawa sagung, para ratuning dhedhemit, sami atur bulubektya,
among Galuh kang tan nangkil, kereh marang Guwatrusan, myan Krendhawahana aji.

Merata di seluruh Jawa, para Raja-raja mahluk halus, semua memberi pengabdian, hanya
Galuh yang tidak hadir, diperintah oleh Guwatrusan, menghadapi Krendhawahana aji.
(20) Wuwusen malih Dyah Kidul, lawan Risang Senapati, menuhi kang boja-boja,
minuman keras myang manis, kang ngladosi pra kenyendah, sangkep busana sarwa di.

Menceritakan kembali tentang Ratu Kidul dengan sang senopati, lengkap dengan
makanan, minuman keras dan minuman manis, yang melayani para gadis-gadis yang
berpakaian bagus-bagus.

(21) Bedhaya sumaos ngayun, gendhing Semang munya ngrangin, weh kenyut tyasnya kang mriksa, wileting be (ksa) mrak ati, keh warna solahing beksa, warneng bedhaya yu sami.

Para penari bedhaya maju kedepan, musik gending semang berbunyi nyaring, yang
melihatnya membuat rasa hati tenteram, gerakannya menawan hati, bermacam-macam
gerakan penari.

(22) Senapati gawok ndulu, mring solahe dyah kang ngrangin, runtut lawan kang
bredangga, wilet rarasnya ngrespati, acengeng dangu tumingal, de warneng dyah ayu
sami.

Senopati terheran-heran terpesona melihat gerakan-gerakan yang gemulai, sesuai dengan
alunan irama musik, irama tembangnya menentramkan hati, sampai lama terpana
melihatnya, wajah dewi-dewi yang cantik-cantik.

(23) Tan lyan kang pineleng kayun, mung juga mring narpa dewi, brangteng tyas saya
kawentar, de sang dyah punjul ing warni, kenyataning waranggana, sorote ngemas
sinangling.

Tiada yang lain yang dipikirkan hanya di depannya, juga hanya kepada Ratu Kidul,
hatinya semakin berdebar-debar, karena sang Dewi lebih unggul kecantikannya
dibandingkan penyanyi, Dewi bercahaya seperti emas dicuci.
(24) Wuyunging driya sinamun, tan patya magumbar liring, tan pegat sabil ing nala, wau
Risang Senapati, enget yen dene jinisnya, dyah narpa tuhuning ejim.

Senopati menutup-nutupi asmara dalam hatinya, tidak terus mengumbar pandangannya hanya sebentar-bentar saja memandang Ratu, tidak berhenti pula perang dalam bathin hatinya, sang senopati teringat bahwa Ratu Kidul bukan dari golongan sejenisnya, sang Ratu yang sebenarnya adalah mahluk halus/jin.
(25) Rianos jroning kung, 1) kagugu saya ngranuhi, temah datan antuk karya, (k.241)
nggenira mrih mengku bumi, nging narpeng dyah wus kadriya, mring lungite Senapati

Dalam perasaan senopati terdalam, 1) mengikuti rasa penasaran, agar berhasil tujuan,
(k.241) untuk menguasai bumi, akan tetapi sang Ratu sudah tahu, dengan apa yang
dipikirkan senopati.
(26) Ngunandika dalem kalbu, narpaning dyah ing jaladri, “ Yen ingsun tan nggango
krama, nora kudu dadi estri, enak malih dadi priya, nora na kang mejanani.
Berbicara dalam hati, sang Ratu di samudera, “Jika saya tidak perlu menikah, tidak harus
menjadi permaisuri, lebih baik mejadi laki-laki, tidak ada yang mempengaruhi.
(27) De wis dadi ujar ingsun, anggon sun wadad salamining, ngarsa-arsa pengajapan,
temah arsa ngapirani, sunbekane mengko jajal, piyangkuhe ngadi-adi.

Sudah menjadi sumpah saya, berniat untuk menyendiri selamanya, menanti-nanti
pengharapan, akan menjadi merepotkan, nanti aku mencoba, keangkuhannya menjadi-
jadi.
(28) Wong agunge ing Mataram, dimene lali kang nagri, krasan aneng jro samodra”,
kawentar mesem sang dewi, tumungkul tan patya ngikswa, Senapati tyasnya gimir.

Orang besar di Mataram, agar lupa dengan negaranya, kerasan (suka tinggal) di
samudera”, sang Dewi mengumbar senyum, kepala menunduk dengan mata menoleh
sedikit melihat senopati, hati Senopati menjadi penasaran.
(29) Duk liniring mring sanging rum, tambuh surasaning galih, wusana lon anandika,
“Dhuh wong ayu karsa mami, wus dangu nggoningsun ningal, mring langene ing jro puri,

Mencuri pandang kepada sang Dewi yang harum, menjadi tidak menentu perasaannya, sambil berbicara halus “Duh putri cantik yang kuinginkan, sudah lama aku memandang, kepada keindahan dalam puri,

(30) Pesareyanta durung weruh, kaya ngapa ingkang warni”, nging dyah “Tan sae
warninya, yen kedah sumangga karsi, sinten yogi ndarbenana, lun mung darmi
anenggani.”

Tempat tidurmu belum tahu, seperti apa kelihatannya tempat tidurmu itu”, Ratu
menjawab, “Tidak bagus wujudnya, jika harus melihatnya terserah Anda, siapa yang
pantas memiliki, saya hanya sekedar menjaga saja.”

(31) Wusira gya jengkar runtung, Sang Sena lan narpa dewi, rawuh jrambah jinem raras,
alon lenggah sang akalih, mungging babut pan rinengga, Se- (k.242) napati gawok
ngeksi.

Segera mereka beranjak bersama, sang senopati dan sang Dewi, datang ke tempat tidur
yang nyaman, keduanya duduk pelan-pelan, diatas permadani yang rapi, Senopati
terheran-heran melihatnya,

(32) Warneng pajang sri kumendhung, tuhu lir suwargan ngalih, sang dyah matur marang
priya, “Nggih punika ingkang warni, tilemane randha papa, labet tan wonten ndarbeni.”

Bermacam-macan hiasan Sri Kumendhung dipajang, terasa seperti syurga berpindah,
Sang Ratu berbicara pada sang senopati, “Ya begini lah wujudnya, tempat tidur si janda
yang sengsara, karena tidak ada yang memiliki,”
(33) Kakung mesem nglingira rum, ”Anglengkara temen Yayi, ujare wong randha dama,
ing yektine angluwihi, kabeh purane pra nata, tan padha puranta Yayi.

Senopati tersenyum sambil melirik si Dewi yang harum, “Kasihan sekali kamu Dik, katamu hanya seorang janda tapi kenyataanya melebihi semua istana, tidak ada yang menyamai istana dinda.
(34) Pepajangan sri kumendhung, ingsun tembe nggonsun uning, pesareyan warna endah,
pantes lawan kang ndarbeni, warna ayu awiraga, bisa temen ngrakit-ngrakit.
Hiasan Sri Kumendhung, baru kali ini aku melihatnya, tempat tidur serba indah, pantas
sesuai yang memilikinya, bentuk yang sangat cantik, pandai sekali merangkainya.
(35) Baya sungkan yen sun kondur, marang nagari Matawis, kacaryan uningeng pura,
cacatira mung sawiji, purendah tan nganggo priya, yen darbea kakung becik.
Aku menjadi malas pulang ke negeri Mataram, setelah melihat-lihat istana, rasa kecewa
hanya satu, lebih bagus tidak ada lelaki, jika ada yang memiliki pria baik
(36) Wanodyane dhasar ayu, imbang kakunge kang pekik, keng runtut bisa mong garwa,
wonodyane bekti laki, tur dreman asugih putra”, Senapati denpleroki.

Dasarnya wanitanya cantik seimbang dengan pria yang baik, yang setia kepada isteri,
wanitanya juga setia pada suami, juga suka mempunyai anak banyak”, Senopati melirik
menggoda dengan matanya.

(37) Dyah merang lenggah tumungkul, sarwi mesem turira ris, “Sae boten mawi priya,
mindhak pinten tyang akrami, eca mung momong sarira, boten wonten kang ngrego-
(k.243) ni.

Sang Dewi duduk dengan kepala menunduk, sambil tersenyum berbicara halus, “Bagus
tidak memiliki suami, bertambah apa orang bersuami, enak sendirian saja, tidak ada yang
mengganggu (k.243).
(38) Eca sare glundhung-gundhung, neng tilam mung lawan guling, lan tan ngronken
keng ladosan”, Senapati mesem angling, “Bener Yayi ujarira, enak lamban sira Yayi

Enak tidur sendiri berguling kesana kemari, diatas tikar bersama guling, dan tidak ada
yang harus dikerjakan”, Senopati terlihat tersenyum, Benar dinda katamu, enak sendirian
kamu dinda.
(39) Mung gawoke Nimas ingsun, na wong ledhang aneng gisik, tur priya kawelas arsa,
lagya rena wrin in jladri, semang ginendeng pineksa, kinon kampir mring jro puri.

Hanya heran saya kepada dinda, ada seorang lelaki di pesisir pantai, apalagi pria yang
meminta belas kasihan, sedang melihat samudera, malah digandeng paksa, disuruh
mampir/ singgah ke dalam puri.

(40) Jeng Ratu kepraneng wuwus, merang tyas wetareng lungit, kakung ciniwel
lambungnya, mlerok mesem datan angling, Senapati tyasnya trustha, wusana ngandika
aris.
Sang Ratu terpana akhirnya, hatinya merasa tersentuh, lelaki itu dicubit perutnya, melirik
tersenyum menggoda senopati, menyentuh hati senopati, selanjutnya berbicara lembut.
(41) ”Ya sun pajar mirah ingsun, nggon sun praptaneng jeladri, labet sun anandhang
gerah, alama tan antuk jampi, kaya paran saratira, usadane lara brangti.
“Ya aku ini berbicara secara mudahnya saja, aku datang ke samudera karena sedang sakit,
sudah lama tidak mendapat obat, seperti apa syaratnya obat sakit asmara.
(42) Mider ing rat nggon sun ngruruh, kang dadi usadeng kingkin, tan lyan mung andika
mirah, pantes yen dhukum premati, bisa mbirat lara brangta, tulus asih marang mami.”

Aku sudah keliling dunia untuk berusaha, yang menjadi penawar sakit tidak lain hanya kamu, pantas jika dihukum, yang bisa menyembuhkan sakit asmara, kasih sayang tulus kepadaku.”
(43) Sang dyah maleruk tumungkul, uning lungit Senapati, nging tansah ngewani priya,
mangkana usik sang dewi, “Wong iki mung lamis ujar, sunbatanga nora slisir

Sang Dewi cemberut menunduk, sambil memandang Senopati, tapi selalu berani dengan
lelaki, demikian goda sang Dewi kepada senopati, “ Anda ini hanya berbicara bohong,
perkiraan saya tidak lah salah.
(44) Minta tamba ujaripun, pan dudu lara sayekti, lara arsa madeg nata, ewuh mungsuh
guru darmi, wus persasat ingkang yoga, kang amengku Pajang nagri.”

Meminta obat katanya, tapi tidak sungguh-sungguh sakit, sakitnya karena berkehendak
mejadi Raja, tidak enak bermusuhan dengan sesama guru, sudah dititahkan yang
memegang kekuasaan negeri Pajang.”

(45) Wusana dyah matur kakung, “Kirang punapa sang (k.244) pekik, kang pilenggah ing
Mataram, lelana prapteng jeladri, tan saged lun sung usada, nggih dhateng keng gerah
galih.

Akhirnya sang Dewi berbicara kepada senopati, “Kurang apakah sang pangeran tampan, yang menduduki Mataram, berkelana sampai samudera, tidak bisa menyembuhkan yang menjadi sakit hatinya.
(46) Yekti amba dede dhukun, api wuyung ingkang galih, mangsi dhatenga palastra, tur
badhe nalendra luwih, kang amengku tanah Jawa, keringan samining aji.

Sungguh saya bukan dukun, api asmara yang anda pikirkan, tidak mungkin menyebabkan
kematian, apalagi akan menjadi Raja dari para raja-raja, yang menguasai tanah jawa,
ditakuti oleh sesame raja.
(47) Kang pilenggah ing Matarum, mangsi kirangana putri, ingkang sami yu utama,
kawula estri punapi, sumedya lun mung pawongan, yen kanggea ingkang cethi.
Yang menduduki Mataram tidak mungkin kekurangan wanita, yang cantik-cantik dan
utama, kaum wanita yang bagaimanapun, tersedia para nyai, jika dibutuhkan secara pasti.
(48) De selamen lamban ulun, kepengin kinayan nglaki, kang tuk bulu bekti praja, labet
blilu tyang pawestri, tan wigya mangenggar priya, labet karibetan tapih.
Selama saya menyendiri, pernah mempunyai keinginan bersuami, yang berbakti kepada
kerajaan, karena malas seorang wanita, tidak pandai terhadap pria, karena terlilit kain.
(49) Lamun kanggeya wak ulun, kalilan among anyethi, ngladosi Gusti Mataram”, wau ta
Sang Senapati, sareng myarsa sebdeng sang dyah, kemanisan dennya angling.

Meskipun badan saya dibutuhkan, diijinkan hanya untuk berbakti kepada Gusti
Mataram,” Sang Senopati mendengarkan perkataan Dewi sambil menikmati melihat
kemanisan Ratu Kidul.
(50) Saya tan deraneng kayun, asteng dyah cinandhak ririh, sang retna sendhu turira,
“Dhuh Pangeran mangke sakit, kadar ta arsa punapa, srita-sritu nyepeng driji.

Semakin lama tidak bisa ditahan lagi hati Senopati, tangan Dewi dipegang pelan-pelan,
sang Ratna Dewi berkata lembut manja, “Dhuh Pangeran nanti sakit, sebetulnya pangeran
mau apa, tiba-tiba meremas-remas jari tangan saya.

(51) Asta kelor driji ulun, yen putung sinten nglintoni, nadyan wong agung Mataram,
mangsi saged karya driji”, kakung mesem lon delingnya, “Dhuh wong ayu sampun
runtik.

Jari tangan saya kecil-kecil, jika patah siapa yang akan mengganti, meskipun orang besar
Mataram tidak mungkin menciptakan jari tangan”, Senopati tersenyum sambil berkata
pelan, “Dhuh wanita cantik jangan marah.

(52) Nggon sun nyepengasteng masku, Yayi aja salah tampi, mung yun u-(k.245) ning sotyanira”, dyah narpa nglingira aris, “Yen temen nggen uning sotya, sing tebih andene keksi.

Saya memegang tanganmu, dinda jangan sampai salah terima, hanya mau melihat
( k.245) cincinmu”, Lalu Dewi berkata halus, “Jika benar Anda hanya mau melihat cincin
saya, bisa melihat dari jauh saja.
(53) Yekti dora arsanipun, sandinya angasta driji, yektine mangarah prana, ketareng geter
ing galih, dene durung mangga karsa, paring jangji sih mring cethi.”
Pasti bukan kehendak sesungguhnya, berpura-pura memegang jemari, pasti berkehendak
sesuatu, terlihat jelas dipikiran, beri lah janji cinta kasih yang pasti.”
(54) Kakung mesem sarwi ngungrum, swara rum mangenyut galih, narpaning dyah wus
kagiwang, mring kakung asihnya kengis, esemnya mranani priya, Senapati trenyuh galih.

Senopati merayu dengan bernyanyi sambil tersenyum, suaranya merdu menggugah hati, Ratu cantik sudah terpesona, kepada senopati cintanya terbuka, senyum ratu menawan pria, Senopati tersentuh hatinya.

(55) Narpaning dyah lon sinambut, pinangku ngras kang penapi, sang dyah tan
lengganeng karsa, labet wus katujweng galih, jalma-jalma dera ngantya, pangajapan
mangke panggih,

Sang Dewi disambut perlahan, diletakkan diatas pangkuan senopati, sang Dewi tidak
menolak keinginan, yang tertuju kepada kekasih hati, terpenuhi keinginan mahluk-
mahluk itu.
(56) Lan titisnya Sang Hyang Wiku, kang mengkoni ngrat sekalir, Senapati nir wikara,
karenan mring narpa dewi, tansah liniling ngembanan, de lir ndulu golek gadhing.
Dan titisan Sang Hyang Wiku, yang menguasai dunia, Senopati tanpa halangan, kehendak
kepada sang Dewi, saling melihat mesra dalam pangkuan, seperti boneka golek gadhing.
(57) Binekta manjing jinem rum, tinangkeban ponang samir, kakung ndhatengaken karsa,
datansyah bremara sari, mrih kilang mekaring puspa, kang neng madya kuncup gadhing.

Dibawa masuk ke tempat tidur yang harum, tertutup kain selendang, senopati
mendatangkan hasrat, selalu mesra, kepada ratu yang seperti bunga sedang mekar, yang
berada ditengah kuncup gading.

58) Jim prayangan miwah lembut, neng jrambah sami mangintip, mring gusti nggen awor raras, kapyarsa pating kalesik, duk sang dyah katameng sara, ngrerintih sambate (k.246) lalis.
Jin setan parahyangan serta mahluk halus, mereka mengintip, kepada gusti yang bercinta,
terdengar saling berbisik, ketika sang Ratu terkena tajam, mengadu merintih (k.246).
(59) Kagyat katemben pulang yun, sang dyah duk senanira nir, nggeladrah rempu ning
tilam, ukel sosrah njrah kang sari, kongas ganda mrik mangambar, bedhahe pura jeladri.

Terkejut ketika sang Dewi kehilangan selaput daranya, pecah membanjiri di tempat tidur,
sanggul rambutnya menjadi berantakan, tercium bau semerbak harum, rusaknya pura
samudera.
(60) Dyah ngalintreg neng tilam rum, jwala nglong kerkatira nir, Senapati wlas tumingal,
sang dyah lin sinambut ririh, sinucen dhateng patirtan, wusira gya lenggah kalih.

Dewi terbaring lemah di tempat tidur harum, selaput daranya hilang, Senopati
memandang dengan belas kasihan, sang Dewi diambilnya pelan-pelan, lalu keduanya
duduk.

(61) Dyah sareyan pangkyan kakung, tan pegad dipunarasi, mring kakung Sang
Senapatya, nyengkah ngeses sang retna di, raket sih kalihnya sama, penuh langen
ngasmara di.
Dewi tiduran diatas pangkuan Senopati, tidak henti-hentinya diciumi oleh Senopati,
keduanya saling dekap erat, penuh cinta.
(62) Cinendhak rengganing kidung, pasihane sang akalih dugi ngantya sapta dina,
Senapati neng jeladri, ing mangke arsa kondura, marang prajanya Matawis.
Irama kidung yang pendek, kemesraan keduanya sampai tujuh hari, Senopati tinggal di
dalam samudera, yang nanti akan pulag ke kerajaan Mataram.
(63) Kakung nabda winor rungrum, “Dhuh mas mirah ingsun Gusti, ya sira karia arja,
ingsun kondur mring Matawis, wus lama aneng samodra, mesthi sun diarsi-arsi,
Senopati berbicara dengan bernyanyi, “Dhuh emas merahku, ya semoga kamu bahagia,
aku pulang ke Mataram, sudah lama di samudera, pasti aku sudah ditunggu-tunggu,
(64) Marang wadyengsun Matarum, wus dangu tugur ing nagri”, narapaning dyah sareng
myarsa, yen kakung mit kondur nagri, sekala manca udrasa, druwaya badra dres mijil.

Oleh rakyatku di Mataram, sudah lama menjaga negeri”, Dewi mendengarkan sambil
merasa sedih jika senopati pamit pulang ke negerinya, menangis sedih, Rembulan
menjadi menangis deras.

(65) Dereng dugi onengipun, mring kakung kemangganing sih, alon lengser sangking pangkyan, udrasa sret dennya angling, “Kaya mengkono (k.247) rasanya, wong tresna dentimbangi.

Belum sampai yang di pikirannya, kepada senopati yang dicintai, perlahan-lahan turun dari pangkuan, terdengar isak tangis Ratu, “ Seperti ini lah (k. 247) rasanya mencintai yang dibandingkan.
(66) Kaya timbang tresnaingsun, yen sun bisa nyaput pranti, myang nguja sakarsanira,
mesthi kanggo nggonsun nyethi”, kakung uning wus kadriya, mring udrasa sang retna di.

Seperti membandingkan cintaku, seandainya aku bisa memberi, menuruti semua
kehendakmu, pasti saya berguna”, Senopati sudah tahu dalam hati, atas tangisan sang
Ratna.
(67) Lon ngudhar paningsetipun, cindhe puspa pinrada di, dyah sinambut gya ingemban,
binekta mider kuliling, marang kebon petamanan, kinidung ing pamijil.

Pelan-pelan melepas kain setagen, berhias bunga-bunga emas, Dewi disambut
diemban/diangkat, dibawa keliling-keliling ke kebun taman sambil dinyanyikan oleh
Senopati.
MIJIL
(1) “Dhuh mas mirah aja sumlang ati, titenana ingong, lamun supe marang sira Angger,
marcapada myang delahan Yayi, nggoningsun mangabdi, ditulus sihipun.
“Dhuh emas merahku jangan khawatir hatimu, lihatlah saya, jika lupa kepadamu, dari
dunia sampai akherat Dinda, aku mengabdi cinta tulus.
(2) Nadyan ingsun pas wus sugih krami, tur sami yu kaot, genging tresna wus tan liya
Angger, ingkang dadi teleng ingsun kang sih, mung andika Gusti, nggen sun ngawu-awu.
Walaupun saya sudah punya banyak isteri, dan cantik-cantik, besar cintaku tidak lain
adalah kamu dinda, yang menjadi tanda kuat cinta, hanya dirimu adinda Gusti, kepadamu
saya tergila-gila.
(3) Malawija neng jro tilam sari, tan lengganing pangkon, mung pun kakang timbangana
Angger, ingsun yekti anandhang wiyadi, dereng antuk jampi, tan lyan sira masku,

Kenapa saya berlebihan ditempat tidur, tidak melepaskan pangkuan, hanya kakanda pula
daripada dinda, saya sungguh sedang menderita sakit, belum mendapatkan obat, tidak
lain hanya lah kamu emasku,
(4) Ambirata rentenging tyas kingkin, satemah sun-antos, nadyan kinen laju jrak neng
kene, tan suminggah sakarsa mestuti, nging kapriye Yayi, solahe wadyengsun.”

Yang bisa menghilangkan hati sedih, jadi saya tetap menunggu-nunggu, walaupun harus
berjalan jauh sampai disini, tidak ingin sembunyi berusaha, tetapi bagaimana dengan
rakyatku Dinda.”

(5) Narpaning dyah tyasnya lir jinait, kapraneng pamuwos, kemanisen kakung
pangrengihe, (k.248) dadya luntur sihira sang dewi, mring kakung lon angling, “Pangran
nuwun tumrun.”

Hati Ratu tersentuh, terpesona oleh perkataan senopati yang manis minta dimengerti, (k.248) menjadi pudar sihirnya sang Dewi, kepada senopati berkata pelan, “Pangeran saya minta turun.”

(6) Sing ngembanan wus tumrun sang dewi, long lenggah sekaron, malih sang dyah
matur mring kakunge, “Pangran nuwun ngapunten kang cehti, dene kumawani, dhoso
gungan kakung.

Sang Dewi turun dari pengembanan/ bopongan, kemudian duduk diatas bunga, kembali Dewi berbicara kepada senopati, “Pangeran, saya mohon sungguh-sungguh dimaafkan, karena terlalu berani banyak kepada lelaki/senopati.
(7) Datan langkung panuwuning cethi, sih tresnanya yektos, sampun siwah putra wayah
tembe, tinulusna darbe cethi mami”, kakung ngraketi ngling, dyah ingras pinangku.
Tidak lebih permohonan saya, cinta kasih yang nyata, jangan berubah sampai anak cucu
nanti, ketulusan menjadi milikku”, Senopati langsung memeluk, Dewi dipangku.

(8) “Ya mas Mirah aja sumlang galih, sok bisaa klakon”, malih sang dyah matur mring
kakunge, “Nggih Pangeran yen wus mangguh westhi, praptanireng jurit, mrih enggal lun
tulung.”

“Ya emas merahku jangan khawatir hatimu, nanti akan terjadi”, Dewi berbicara lagi
kepada senopati, “Ya Pangeran jika sudah menjadi sungkan nanti menghadapi perang,
segera saya tolong.”
(9) Magut sang dyah kakung lon winangsit, ubayaning temon, “Sedhakepa myang
megeng napase, anjejaka kisma kaping katri, yekti amba prapti, ngirit wadya lembut.

Kepala Dewi mengangguk pelan sebagai tanda akhir pertemuan, “Sedekapkan tanganmu
dengan menahan nafas, hentakkan kaki ke tanah 3 kali, saya pasti datang, membawa
pasukan mahluk halus.
(10) Lawan amba atur araneng jurit, mrih digbya kinaot, Tigan lungsungjagad nggih
namine, dhinahara gung sawabe ugi, panjang yuswa yekti, kyating sara timbul.
Bersama saya serahkan pasukan, agar kekuatannya unggul, Telur Lungsung Jagad
namanya, mendapat pengaruh besar juga, panjang umur pasti, kekuatan tumbuh pesat.

(11) Lawan Lisah Jayengkatong nami, dewa kang sih mring ngong “, kalih sampun
ngaturken kakunge, Senapati sawusnya nampeni, langkung trustheng galih, antuk sraneng
pupuh.

Dengan minyak Jayengkaton namanya, Dewa yang memberi padaku”, kedua hal itu
sudah diberikan kepada senopati, sudah diterima oleh senopati, bertambah senang
hatinya, mendapat sarana untuk perang.

(12) Malih sang dyah mangsit marang laki, ngelmining kerato- (k.249) n, mrih kinedhep
mring lelembut sakeh, Senapati wus kadriyeng wangsit, wusana sang dewi, ngraket
weceng kakung.

Kembali sang Dewi memberi pesan kepada senopati, ilmu dari keraton (k. 249), yang tersedia oleh semua mahluk halus, Senopati sudah menerima wangsit, selesainya Dewi memeluk erat Senopati.
(13) “Dhuh Pangeran yen marengi karsi, ing panuwun ingong sampun age-age kondur
mangke, wilangun lun yekti dereng dugi, paran polah mami, yen paduka kondur.”
“Dhuh Pangeran jika saya diperbolehkan meminta, saya minta jangan cepat-cepat pulang,
menurut perhitungan saya belum sampai, seperti apa saya nanti, jika Paduka pulang.”
(14) Raka ngimur mrih lipuri Yayi, “Adhuh mirah ingong kang sih tresna marang ing
dasihe, myang sakjarwa wus sun trima Yayi, nging sun meksa amit, megat oneng masku.

Kanda Senopati menghibur Dinda Ratu, “Adhuh emas merahku yang aku cintai, saya sudah jelas menerima Dinda, hanya saja saya harus pamit, berpisah dengan mu emas merahku.
(15) Aja brangta mirah wong akuning, lilanana ingong, ingsun kondur mring Mataram
prajeng, nora lama mesthi nuli bali, mring pureng jeladri, tuwi dika masku,
Jangan sedih emas merah milikku, relakanlah saya, saya pulang ke kerajaan Mataram,
tidak lama pasti akan kembali, ke puri samudera ini, menjenguk engkau emasku,

(16) Saking labet datan betah mami, pisah lan mas ingong, sangking wrate wong
mengkoni prajeng”, sang dyah ngungsep pangkyan ngling ing laki, “Pangran sampun
lami, nggih nuntena wangsul.”

Saya sebenarnya sangat tidak kuat untuk berpisah dengan emasku, hanya karena berat
beban saya menjaga menlindungi kerajaan”, Sang Dewi kemudian jatuh memeluk
pangkuan Senopati, “Pangeran jangan lama, segera pulang kesini.”
(17) Dugi nggusthi megat onenging sih, gya mijil sang anom Ratu Kidul ndherekken
kondure, asarimbit kekanthen lumaris, rawuh Srimanganti, gya kakung nglingnya rum

Sampai akhirnya Gusti Senopati mengakhiri kasih cinta, segera Ratu Kidul mengantarkan kepulangannya, saling menggandeng tangan harmonis, sampai di Srimanganti, Senopati segera melihat sang Dewi penuh rasa kasih.

(18) “Wus suntrima sihira Mas Yayi, nggennya ngater mring ngong, among ingsun minta
sihirangger, srana tumbal usadaning kingkin”, sang dyah manglegani, sih katresnane
kakung.

“Sudah saya terima sihir mu Dinda Mas, olehmu menghantar saya, hanya saya minta sihirmu, sebagai sarana tumbal obat sakit asmaraku”, Sang Dewi memberi cintanya kepada Senopati.
(19) Atur gantyan manglungken sing lathi, tinampen waja (k.250) lon, geregetan ginigit
lathine, sang dyah kagyat raka sru pinulir, purna kang karon sih, sewangan lestantun.
Bergantian memberi ciuman bibir, diterima gigi secara pelan, mencium menggigit mesra,
Sang Dewi kaget pada Senopati, setelah bercumbu, kunjungan selesai.
(20) Senapati praptanireng njawi, puranya sang sinom, sirna wangsul keksi samodrane,
Senapati nggenya napak warih, lir mangambah siti, tinindakkira laju.
Senopati telah sampai diluar pura sang Dewi, kembali menghilang samudera dari
penglihatan, Senopati berjalan diatas air, seperti memijak tanah, dia berjalan terus.
(21) Senapati sakpraptaning gisik, wespadeng pandulon, kang pitekur neng Parangtritise,
wus saestu lamun guru yekti, niyakaning Sunan Adilangu.
Senopati sampai dipinggir pesisir pantai, melihat dengan waspada kepada seseorang yang
berdiri tegak di Parangtritis, sudah merasa yakin bahwa dia adalah Guru Senopati, yaitu
Sunan Adilangu.
(22) Senapati gepah nggen mlajengi, mring guru sang kaot, prapta laju, mangusweng
padane, pamidhangan ngasta mring sang yogi, luwarnya ngabekti, lengser lenggah bukuh.

Senopati segera menghampiri maha guru, dengan segera memberi hormat tunduk, tangan
guru menyentuh sang anak/ murid, sebagai tanda diterimanya bakti sang Senopati,
bergeser duduk sopan.
(23) Sunan Adi gya ngandika aris, “Jebeng sokur ingong, lamun sira katemu neng kene,
sabab ingsun arsa anjarwani, pratingkah kang yekti, mrih arjaning laku.

Sunan Adilangu berbicara dengan bijaksana, “Aku bersyukur anakku, aku bertemu
denganmu disini, sebab aku menanti-nanti, apa yang sebenarnya terjadi dengan
perjalananmu.

(24) Sira sinung digdaya lan sekti, ngluwihi sagung wong, sun prelambang samodra
pamane, kita ambah tan teles kang warih, lir dharatan ugi, tyasnya aja ujub,

Kamu sangat ampuh dan sakti, melebihi semua orang, misalnya saja tanda samudera yang
kamu injak tanpa basah dengan air, seperti daratan saja, tetapi ingatlah hatimu jangan
angkuh
(25) Riya kibir sumengah tan keni, segahe Hyang Manon, nabi wali uliya sedene, yen
neraka tuk sikuning Widi, karseng Hyang piningit, bab catur piyangkuh.

Sombong, riya, congkak tidak boleh, dibenci oleh Hyang Manon, nabi wali Allah juga
membenci, jika neraka mendapat laknat dari Hyang Widi, diharapkan oleh Hyang
tersembunyi, bab pembicaraan yang angkuh.

(26) (k.251) Wong gumedhe anglungguhi kibir, sapa padha lan ngon, larangane Hyang
Sukma kang murbeng, kibir riya piyangkuhing jalmi, mrih ngalema luwih, keringan
sawegung.

(k.251) Orang yang sombong melebihi kibir. Barang siapa yang patuh pada larangan
Hyang Sukma yang menciptakan alam dan seisinya, sombong dan riya adalah
keangkuhan manusia, minta dipuji-puji berlebihan, semuanya itu tidak lah pantas
(27) Amemadha marang ing Hyang Widi, wong pambeg mengkono, kalokeng rat mring
praja liyane, ujubira piyangkuh ngengkoki, gawoka kang ngeksi, lumaku gumunggung.

Mempersamakan diri dengan Hyang Widi, orang seperti itu disemayami derajat dari raja- raja yang lainnya, perlihatkanlah kepribadianmu yang tidak angkuh, terlihat mempesona, berjalan anggun berwibawa.
(28) Saksolahe was tan darbe maning, mung legane batos, sakeh patrap ja mengkono
Jeneng, Senapati tuhunen kang kapti, lan sun plambang maning, kan tan lungguh ngelmu

Semua tingkah laku tidak ada yang mengganggu hati, tinggal tentramnya hati saja,
banyak sekali perilaku jangan hanya menjadi nama saja, Senopati benar-benar hanya
berfokus pada kehendak/cita-cita luhur, dan saya memperumpamakan lagi, yang tidak
memiliki ilmu.
(29) Aja sira pambeg kaya langit, bumi gunung argon, lan samodra plambang patrap
kabeh, pan ya Kaki pambeganing langit, saengganing jalmi, ngendelken yen luhur.

Jangan lah kamu menengadah seperti langit (angkuh), bumi gunung tinggi, dan samudera
semua contoh, ya Kaki pemberian langit, bermacam-macam manusia, mengandalkan
yang luhur.
(30) Bumi kandel jembare ngluwihi, dwi lir pambeging wong, wus tan ana mung iku
dayane, myang kang gunung digung geng inggil,sagra jro tirtaning, gurnita kang alun,

Tebalnya bumi dan luasnya itulah dua sifat manusia, sudah tidak ada yang melebihi
kekuatannya selain itu, kepada gunung-gunung besar dan tinggi, dalamnya samudera,
gumelarnya ombak,
(31) Ngendelaken digdayane sami, bumi samodra rob, langit arga pambeg jalma kabeh,
wus tan ana polataning maning, sisip pambeg jalmi, kurang jembar kawruh.

Mengandalkan kekuatan mereka, bumi samudera banjir, semua langit dan gunung seperti sifat manusia, sudah tidak ada perbedaannya lagi, sedikit berbeda dengan manusia yang tidak mempunyai ilmu pengetahuan.

(32) Yen sira yun wigya dadi aji, mangreh sagunging wong, aja pegat istiyarmu Je-
(k.252) beng, laku pasrah mring Kang Murbeng Bumi, neng musik di-ening, mrih uning
Sukma Gung.

Jika kamu menjadi orang tinggi/ Raja, memerintah semua orang, jangan berhenti
ikhtiarmu (k.252) Nak, berpasrah kepada Kang Murbeng Bumi (Penguasa Yang
menciptakan Bumi dan seisinya), menjadi sekutu terhadap Sukma Gung (Hyang Besar
Sukma)
(33) Ginampangan seka karseng Widi, di-terang pandulon, aja sereng sakpekoleh bae,
ngibadaha nglungguhana gami, nging driya dieling, mrih manise wadu.

Secara mudah terwujud kehendak dari Hyang Widi, berfokus lah pada
pandangan/tujuanmu, jangan sembarangan bertingkah seenaknya saja, beribadah lah
memeluk agama, selalu hati berwaspada kepada manisnya wanita.